برنامه ها

مدیریت سلامت جمعیت و خانواده

برنامه باروری سالم

تحولات جمعیت و باروری در ایران

جمعیت و دگرگونی ­های باروری از متغیرهای اساسی سیاست ­گذاری و طراحی برنامه­ های توسعه اقتصادی- اجتماعی کشورهاست. باروری، مهاجرت و مرگ سه متغیر تعیین ­کننده حجم جمعیت هستند. باروری و تزاید نسل از مفاهیم مهم جمعیتی محسوب می­ شود که در نزد ادیان و فرق گوناگون همیشه مورد توجه بوده است چرا که بقا و دوام هر جامعه به این موضوع مهم بستگی دارد.

شاخص ­های مختلفی برای اندازه­ گیری رفتار فرزند آوری یک جمعیت وجود دارد که مهمترین آن ­ها شامل میزان خام موالید، میزان باروری ویژه سنی و میزان باروری کلی می ­باشد.

میزان باروری کلی یعنی تعداد موالیدی که هر زن می ­تواند تا سن ۵۰ سالگی داشته باشد به شرط آنکه، درطی سال­ های فرزند­آوری خود زنده باشد. نرخ جایگزینی این شاخص ۱/۲ بوده که بیانگر متوسط ۲ فرزند برای هر زوج است. به عبارتی لازم است تا هر ۱۰ زن ۲۱ فرزند به دنیا بیاورند سطح باروری خیلی پایین برای مدت طولانی می ­تواند منجر به سالخوردگی جمعیت و کاهش نیروی کار و رشد منفی جمعیت شود. چالش کنونی کشور ایران در زمینه باروری این است که میزان باروری در سطحی پایین ­تر از نرخ جانشینی (باروری ۱/۲) قرار دارد که این امر در دراز مدت می­تواند به نرخ رشد منفی در جمعیت، تغییر ترکیب جمعیت و سالخوردگی جمعیت منتهی شود. یکی از مسائل و آسیب­ های جدی به دنبال کاهش نرخ باروری، روند سریع سالمندی کشور می ­باشد.

عوامل موثر بر تغییرات میزان باروری کلی شامل بالا رفتن سن ازدواج، بالا بودن سن زنان در بارداری اول، افزایش درصد سالمندان، شهرنشینی و صنعتی شدن، افزایش میزان تجرد قطعی، مهاجرت، شاغل بودن و ادامه تحصیل بانوان، وضعیت اقتصادی و افزایش میزان طلاق می­ باشد.

در حال حاضر ایران ششمین کشور جهان است که به سرعت به سوی سالمندی پیش می ­رود سازمان ملل بر اساس نتایج سرشماری کشورها هر چهار سال یکبار تحولات جمعیتی را در افق ­های زمانی پنجاه ساله بررسی کرده و آن ­را در سه سناریوی مختلف (حد پایین، حد متوسط و حد بالای رشد جمعیتی) پیش­بینی می­ کند. بر اساس این پیش­بینی ­ها جمعیت کشور به ترتیب ۸۷۷۰۰۰۰۰؛ ۹۶۸۰۰۰۰۰ و۱۰۶۰۰۰۰۰۰ نفر در سال ۱۴۲۰ خواهد رسید. نکته حائز اهمیت در این پیش­بینی­ ها درصد جمعیت بالای۶۰سال می­باشد که این میزان در پیش­ بینی­ های انجام شده به طور متوسط ۱۰ نفر به ازای هر ۴۸ نفر خواهد شد.

جمعیت ایران اکنون در مرحله ­ای به عنوان " پنجره جمعیتی " قرار دارد. یعنی سهم جمعیت فعال۶۴-۱۵ ساله بیش از دو سوم جمعیت کشور است. وجود سهم بالای جمعیت فعال برای هرکشوری یک موهبت بزرگ می ­باشد که با ایجاد زیرساخت­ های لازم می ­تواند به توسعه همه­ جانبه دست یابد. از حدود سال ۱۴۲۰ که متولدین دهه ۱۳۶۰ وارد سنین بازنشستگی خواهند شد، سهم جمعیت سالمندان ایران به سرعت زیاد خواهد شد.

با توجه به تغییرات جمعیتی، کاهش رشد جمعیت ایران و نگرانی از پیری جمعیت، رشد موالید و افزایش فرزند­آوری در دستور کار قرار گرفته است به طوری که این سیاست ­ها در اردیبهشت ماه ۱۳۹۳ از طرف رهبر معظم انقلاب و پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام در ۱۴ بند به همه دستگاه­ ها ابلاغ شد. این سیاست­ ها در راستای «اهمیّت مقوله جمعیّت در اقتدار ملّی؛ و با توجه به پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیّت کنونی کشور به عنوان یک فرصت و امتیاز؛ و در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیّت و نرخ باروری در سال ­های گذشته» ابلاغ شد و در آن بر ضرورت هماهنگی و تقسیم کار بین ارکان نظام و دستگاه­ های ذیربط برای اجرای دقیق، سریع و قوی این سیاست­ ها و گزارش نتایج رصد مستمر اجرای آن­ ها تاکید شد. ارتقای پویایی، بالندگی و جوانی جمعیت با افزایش نرخ باروری به بیش از سطح جانشینی، رفع موانع ازدواج، تسهیل و ترویج تشکیل خانواده و افزایش تعداد فرزند، اختصاص تسهیلات مناسب برای مادران به ویژه در دوره بارداری و شیردهی، ارتقاء امید به زندگی، تأمین سلامت و تغذیه سالم جمعیّت و پیشگیری از آسیب ­های اجتماعی، توانمندسازی جمعیّت در سن کار، باز­ توزیع فضایی و جغرافیایی جمعیت، مدیریت مهاجرت به داخل و خارج، تشویق ایرانیان خارج از کشور برای حضور و سرمایه­ گذاری، رصد مستمر سیاست ­های جمعیّتی در ابعاد کمّی و کیفی، از جمله­ی مهمترین موارد مورد اشاره در سیاست ­های کلی جمعیتی هستند.

همانطور که روشن است سیاست­ های کلی جمعیت همزمان هم به دغدغه­ های ناشی از کاهش نرخ رشد جمعیت نگاه داشته و هم کیفیت جمعیت و مسایل مربوط به زیرساخت­ های توسعه را مورد توجه قرار داده است. در این راستا نقشه جامع وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان متولی این سیاست ­ها در کشور تدوین گردید و پس از اجرای پایلوت در چهار دانشگاه علوم پزشکی(گیلان، اصفهان، یزد و همدان) و برگزاری جلسات متعدد هم­ اندیشی و تبادل نظر در این خصوص، برنامه راهبردی" صیانت از جمعیت "متناظر با اهداف و برنامه­ های سند ملی نقشه راه وزارت بهداشت و با هدف توسعه و تقویت همکاری­ های درون­ بخشی و برون ­بخشی در زمینه صیانت از جمعیت با هدایت دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت متبوع تدوین شده است.

راهبردهای سند صیانت از جمعیت با هدف کلی در زمینه افزایش نرخ باروری کلی

۱. توانمند سازی ذینفعان کلیدی و جمعیت هدف در راستای صیانت از جمعیت

۲. پیشگیری و مدیریت ناباروری در کشور

۳. ارتقای سلامت مادران

۴. ارتقای رشد و تکامل همه­ جانبه کودکان (تاک)

۵. ارتقاء نرخ باروری کلی در زنان و مردان متاهل

۶. پیشگیری و مدیریت سقط در سطح ملی

۷. رصد دقیق آمایش جمعیت و افزایش هدفمند نرخ باروری در سطوح دانشگاهی/ استانی و کشوری

۸.توسعه همکاری ­های بین ­بخشی در زمینه صیانت از جمعیت

۹. توسعه پژوهش ­های در راستای صیانت از جمعیت در راستای حفظ و ارتقاء باروری

۱۰. توسعه فناوری ­ها و محصولات/ خدمات دانش بنیان مرتبط با درمان ناباروری و ابداعات در حوزه رفتار باروری در حوزه علوم شناختی – عصبی با تکیه بر دانش بومی

۱۱. تربیت و توانمند سازی نیروی انسانی در حوزه پیشگیری از ناباروری، سلامت جنسی و مشاوره فرزندآوری

۱۲. اصلاح قوانین و خط­ مشی های نظام سلامت در راستای صیانت از جمعیت

۱۳. تسهیل ازدواج در بین دانشجویان و نخبگان جوان

۱۴. تسهیل ازدواج در بین کارکنان نظام سلامت و سایر کارمندان دولت

راهبردهای انتخابی دانشگاه همدان جهت تدوین برنامه عملیاتی دانشگاهی صیانت از جمعیت

ارتقای رشد و تکامل همه جانبه کودکان (تاک)

ارتقای سلامت مادران

توانمند سازی ذینفعان کلیدی و جمعیت هدف در راستای صیانت از جمعیت

رصد دقیق آمایش جمعیت و افزایش هدفمند نرخ باروری درسطوح دانشگاهی/ استانی و کشوری

تربیت و توانمند سازی نیروی انسانی در حوزه پیشگیری از ناباروری، سلامت جنسی و مشاوره فرزندآوری

راهبردهای ذکر شده در این سند به لحاظ ماهیتی جزء برنامه ­های بلند مدت و کلان بوده و بعضا مستلزم همکاری­ های درون و برون ­بخشی می ­باشد.

وضعیت موجود استان

جمعیت استان همدان ۸۱۵/۵۸۶/۱نفر است که ۴/۶۳% این جمعیت را جمعیت شهری و ۶/۳۶% آن را جمعیت روستایی تشکیل می دهد۷/۴۸% جمعیت استان را زنان ۵۴-۱۰ ساله ( ۵۲۲۳۲۵ نفر) تشکیل داده که ۲۱ % آن زنان همسردار (۳۳۳۹۳۵نفر) می­ باشد .

میزان باروری کلی در استان از ۰۷/۲ فرزند به ازای هر زن در سال ۹۵ به ۶۹/۱ فرزند در سال ۹۹ رسیده که از میانگین کشوری (۷۱/۱) پایین ­تر بوده و می تواند متاثر ازکاهش آمار ازدواج، بالارفتن سن ازدواج، افزایش فاصله ازدواج تا تولد اولین فرزند، افزایش فاصله بین فرزندان و در نتیجه کاهش موالید باشد به طوریکه تعداد موالید زنده در دانشگاه همدان از ۳۱۹۲۰ تولد در سال ۹۵ به ۲۲۱۵۶ تولد در سال ۹۹ رسیده که بیانگر سیر نزولی فرزندآوری در استان در سال ­های اخیر می ­باشد.

میانسالان استان (گروه سنی ۵۹-۳۰ سال) براساس سرشماری سال ۹۵، ۶۸۳۶۲۰ نفر (۷/۳۷ %) از جمعیت کل استان بوده است که هم اکنون با توجه به تعداد میانسالان ثبت نام شده در سامانه سیب درصد این گروه سنی ۲/۴۶% ( ۷۳۴۵۱۶ نفر) از جمعیت استان را تشکیل می ­دهد که بیانگر این است که استان همدان نیز در پنجره فرصت جمعیتی قرار دارد.

با توجه به افزایش سرعت سالخوردگی جمعیت در کشور، استان همدان نیز از این امر مستثنی نبوده و درصد جمعیت سالمندان از ۸/۸% در سال ۱۳۹۰ به ۶/۱۱ % در سال۱۳۹۹ افزایش پیدا کرده است.

اقدامات انجام شده در معاونت بهداشتی در زمینه صیانت از جمعیت و باروری

• ارتقای آموزش ­های تکمیلی هنگام ازدواج از ۲ ساعت به ۶ ساعت با تاکید بر مهارت ­های زوجین و سلامت جنسی با رعایت چارچوب­ های مذهبی، فرهنگی و اجتماعی
• توانمندسازی نیروی انسانی در ارایه خدمات با آموزش و تلاش در راستای کاهش میزان سقط جنین با ارتقاء آموزش ­ها و مراقبت ­های پیش از بارداری جهت گروه­ های هدف؛ فرهنگ­ سازی برای حفظ بارداری­ های ناخواسته و پیشگیری از اقدام به سقط به بهره­ گیری از زمینه­ های اعتقادی و مذهبی
• افزایش آگاهی جامعه در زمینه اهمیت فرزند آوری سالم و اجتناب از تک فرزندی
• مشاوره به منظور کاهش میانگین زمانی بین فرزندان
• تامین مراقبت­ های کیفی دوران بارداری و مراقبت ­های ویژه برای بارداری ­های پرخطر
• تامین و توزیع بسته­ های آموزشی جهت ارتقای آگاهی، نگرش و عملکرد جامعه در زمینه عوامل مستعدکننده ناباروری

• تامین خدمات سلامت مادر و کودک و باروری در راستای ارتقای نرخ باروری کلی و افزایش بارداری ­های برنامه ­ریزی شده مبتنی بر سیاست­ ها و دستورالعمل­ ها

•   شناسایی زوجین نابارور و ارجاع جهت درمان ناباروری

رویکردهای بخشی و بین بخشی لازم جهت دستیابی به اهداف برنامه صیانت از جمعیت

• ایجاد و تقویت خدمات مشاوره­ ای پس از ازدواج با رویکرد حل مشکلات زوجین در ابتدای زندگی زناشویی و پس از آن توسط دستگاه­ های مرتبط
• تلاش ادارات و سازمان­ های موثر در امور فرهنگی، قوه قضاییه، ورزش و جوانان و... درجهت فرهنگ­ سازی به منظور ضد ارزش دانستن طلاق در جامعه
• تلاش دستگاه­ های دخیل در امور فرهنگی جهت تقویت نگرش جامعه، به ویژه جوانان نسبت به ازدواج و تشکیل زندگی مشترک
• فرهنگ­ سازی در راستای پیشگیری از سقط غیر ­قانونی و غیر­ شرعی
• ایجاد تعهد در دستگاه ­های اجرایی نسبت به تامین مقدمات لازم برای ازدواج ( اشتغال، مسکن و...)

• برنامه­ ریزی دستگاه­ های مرتبط در خصوص کاهش متوسط سن ازدواج 

• ایجاد دسترسی به پوشش کامل بیمه خدمات ناباروری

برنامه سلامت مادران

رسالت اداره سلامت مادران

اداره مادران متولی کاهش بار بیماری­ های ناشی از بارداری، زایمان و بعد از زایمان در مادران و نوزادان (تا۱۰ روز اول تولد) در راستای تعهدات ملی و بین المللی و با توجه به ارزش‎ های سازمانی است. وجه تمایز این اداره با دیگر بخش‎ های ارائه خدمت در مسئولیت آن برای سیاستگزاری کلان در ارتقاء سلامت مادران و پاسخگویی به تغییرات ناشی از اعمال این سیاست‎ هاست. گروه هدف این اداره زنان خواهان بارداری، زنان باردار، زنان در حین زایمان و تا ۴۲ روز بعد از زایمان و نوزادان تا ۱۰ روز اول تولد هستند.

بر این اساس دیدگاه (vision ) برنامه بر این است که باید هر مادری با هر وضعیتی از تندرستی، در هر زمانی از بارداری، حین زایمان و پس از زایمان (تا شش هفته) به مراکز ارائه­ دهنده خدمات در هر کجای نظام شبکه مراجعه و خدمت اثر­بخش و کارآمد دریافت کند. باید توجه داشت که مراقبت با کفایت از مادران در بارداری، زایمان و پس از زایمان یکی از راهکارهای کاهش مرگ و میر مادران محسوب می ­شود.
زنان باردار به عنوان جزئی از جامعه نیاز به دریافت خدمات بهداشتی در حد مطلوب دارند، چرا که با وارد شدن به این مرحله دوران پر خطری را آغاز می­ کنند که می ­تواند پایان نا­خوشایندی همراه با عوارض خطرناک برای خود و جنین داشته باشد.
بنابراین جهت کاهش این عوارض و کمک به زنان باردار برای به سلامت به پایان رساندن این مرحله نیاز به توجه و مراقبت خاصی دارند که کارمندان بهداشتی در این امر بسیار دخیل می ­باشند.

این راهکار به منظور به ثمر رساندن یک بارداری و تامین سلامت مادر و نوزاد طی سالیان متمادی در بسیاری از کشورها به کار گرفته شده­ است و هم اکنون هیچ تردیدی در اثر بخشی آن وجود ندارد. در این راستا برنامه مادران با هدف کلی ارتقاء سطح سلامت زنان در دوران بارداری، زایمان، پس از زایمان و کاهش مرگ و میر بر اثر عوارض بارداری و زایمان با عناوین ذیل فعالیت می ­نماید:

مراقبت ادغام یافته سلامت مادران

• مدیریت خطرات تهدید کننده سلامت مادران
• اجرای بسته خدمت مادران طبق پرونده الکترونیک
• اجرای PMTCT
• غربالگری سلامت جنین
• طرح اسکان موقت مادران در مناطق نیازمند
• مراقبت از مادران مبتلا به کووید-۱۹ در حوزه بهداشت

• پشتیبانی و حمایت از برنامه ­ها 

 • بهبود کیفیت خدمات مامایی و زایمان (تربیت مربیان کلاس ­های آمادگی برای زایمان، تجهیز و راه ­اندازی کلاس­ ها در مراکز شهری و روستایی تحت پوشش)

نظام کشوری مراقبت مرگ مادری

• اجرای نظام مراقبت مرگ مادری

• ورود به موقع اطلاعات در سامانه مرگ و موربیدیتی مادران 

 • اجرای نظام مراقبت عوارض شدید بارداری و زایمان ( موربیدیتی )

اهداف سال ۱۴۰۰

هدف کلی(۱): افزایش امید به زندگی سالم

هدف کمی (۱): کاهش نسبت مرگ مادر به کمتر از۱۹ در صد هزار تولد زنده

برنامه (۱) : اجرای نظام کشوری مراقبت مرگ مادری

برنامه ( ۲) : اجرای نظام مراقبت عوارض شدید بارداری و زایمان

برنامه ( ۳) : اجرای مراقبت ادغام یافته سلامت مادران

هدف کلی(۲): ارتقای سلامت همه­ جانبه در ابعاد جسمی – روانی و اجتماعی

هدف کمی: افزایش درصد زایمان طبیعی به ۱۵%سال پایه در پایان برنامه

برنامه: بهبود کیفیت خدمات مامایی و زایمان

برنامه سلامت نوزادان و کودکان

برنامه سلامت نوزادان

اهداف کلی :

• افزایش امید به زندگی سالم 

• ارتقای سلامت همه جانبه در ابعاد جسمی- روانی و اجتماعی

اهداف کمی :

• کاهش مرگ نوزادان  

• افزایش پوشش مراقبت های نوزادی

خلاصه ­ای از تعاریف برنامه:

توانمند سازی والدین برای مراقبت از نوزاد

۹۵ % نوزادان متولد شده، سالم و یا به ظاهر سالم هستند و نیازمند انجام مراقبت های معمول در منزل می­باشند. والدین نوزادان به عنوان اولین افرادی که وظیفه مراقبت از نوزاد را به عهده دارند، بایستی آگاهی و مهارت­ های قابل قبول برای نگهداری از این موجود آسیب­ پذیر را داشته باشند. انجام صحیح این مراقبت ­ها علاوه برکمک به رشد جسمی و تکاملی نوزادان، منجر به شناسایی به موقع نشانه­ های خطر و اقدام مناسب و به موقع برای پیشگیری از عوارض خواهد شد. مشارکت والدین به عنوان عضوی از تیم مراقبت از نوزاد بسیار مهم و ضروری است. فرایند توانمندسازی والدین برای مراقبت از نوزاد طی مراحل زیر صورت می ­گیرد:

• ارتقا آگاهی و مهارت مراقبین سلامت / بهورزان

• ارزیابی آگاهی و مهارت والدین 

• انتقال آگاهی و مهارت به والدین و مراقبین نوزاد

برنامه مراقبت از نوزاد پرخطر در منزل

این مراقبت برای نوزادان نارس زیر ۳۴ هفته و یا با وزن کمتر از ۱۵۰۰ گرم طراحی شده است. هدف از اجرای برنامه مذکور، بهبود مراقبت­ های تکاملی در بخش­ های مراقبت نوزادان می ­باشد. در این برنامه، پس از گذراندن برنامه­ های آموزشی و حمایتی ویژه والدین، این گروه از نوزادان ترخیص و تحت مراقبت از والدین و مراقبین قرار خواهند گرفت. قبل از انجام مراقبت از نوزاد پرخطر در منزل، والدین نوزادان بایستی در هنگام بستری نوزاد در بخش مراقبت ویژه نوزادان و قبل از ترخیص آموزش­ های لازم در زمینه نحوه مراقبت از نوزاد خود را بر اساس شرایط جسمی و بالینی وی دریافت نمایند و از نکات قابل توجه و نیازمند پیگیری درخصوص نوزاد خود، آگاه شده باشند. حتی الامکان رسانه ­های آموزشی مورد نیاز در اختیار آن­ ها قرار داده شده و آماده­سازی محیط منزل مطابق با شرایط نگهداری نوزاد صورت گرفته باشد.

کمک به بقای نوزاد یا کمک به تنفس نوزادHelping Babies Breath (HBB)

برنامه کمک به تنفس نوزاد یک برنامه آموزشی مبتنی بر شواهد می­ باشد و با انجام فرایندی ساده کمک موثری به نوزادان فاقد تنفس در هنگام تولد می ­نماید. از مهمترین ویژگی ­های این برنامه قابلیت انجام آن در محیط­ هایی با امکانات محدود و کم است. به عبارتی این فرایند وابسته به تجهیزات و امکانات پیچیده و تخصصی نمی ­باشد.

اجزا مختلف فرایند کمک به تنفس نوزاد می­تواند، سلامتی مادر و نوزاد را ارتقاء بخشد و میزان مهارت ارائه­ دهندگان خدمت به ویژه ماماها را افزایش دهد. برنامه کمک به تنفس نوزاد در تمام سطوح سیستم سلامت قابل استفاده و اجرا می­ باشد. این برنامه آموزش­ های توانبخشی و کمک به بقای نوزادان را به سطوح اول بهداشتی و مراقبین بهداشتی که در محیط هایی با منابع و تجهیزات کم کار می ­کنند را گسترش و توسعه می دهد.

تسهیل چالش های شیردهی نوزادان نارس و پرخطر

نوزادان اواخر نارسیLPI ) Late Preterm Infants) که حدود ۷۰ % یعنی اکثر جمعیت نوزادان نارس را تشکیل می­ دهند و به دلیل وضعیت جسمانی خود یا عدم آموزش مناسب در چگونگی تغذیه مستقیم از پستان، ناتوان هستند و دچار مشکلات متعدد می ­شوند.

این نوزادان چه از جهت زمان، شدت و حتی عواقب با نوزادان نارس متفاوت هستند و با اینکه در مرحله­ی اول ممکن است نوزادان تکامل یافته­ی رسیده ­ای به نظر بیایندکه فقط از نظر جثه کوچکترند، اما این نوزادان که بین هفته ­های ۳۴ تا ۳۶ بارداری (۳۶هفته و۶ روز) متولد شده ­اند، نیازمند بیشترین مراقبت­ ها در گروه نوزادان هستند.

برنامه فوق مسائل و مشکلات این نوزادان را بیان نموده و روش­ های جدیدی برای مقابله با مشکلات تغذیه این دسته از نوزادان ارائه می ­کند. تغذیه موثر با شیر مادر در این نوزادان کلید مبارزه با بسیاری از عوارض است، اما دستیابی کامل به تغذیه موثر با شیر مادر در نوزادان اواخر نارسی بدون آموزش مناسب و مداخله بهنگام بسیار مشکل است.

مراقبت آغوشی مادر و نوزاد Kangaroo mother care (KMC)

«مراقبت مادرانه آغوشی» روش آسان و مؤثری برای برآوردن نیازهای نوزاد به گرما، تغذیه با شیرمادر، محافظت از عفونت، تحریکات مثبت، ایمنی و محبت است. نوعی مـراقبت از نوزادان نـارس است که در آن نـوزاد در تماس پوست به پوست با مـادر حمل می‌ شـود و روشی قابل استفاده، آسان و مؤثر برای ارتقای سلامتی و بهداشت نوزادان نارس است تا به سطح نوزادان ترم برسند.

کلیه نوزادان می ­توانند مراقبت آغوشی شوند، گر چه نوزادان خیلی نارس که نیازمند مراقبت ویژه­ اند شاید لازم باشد که ابتدا زیر یک تابشی و انکوباتور مراقبت شوند، مراقبت آغوشی را می ­توان بعد از تثبیت وضعیت نوزاد انجام داد. داشتن شرایط مناسب برای مراقبت آغوشی بستگی به عوامل متعددی دارد. در اکثر موارد وزن بدوتولد به تنهایی می ­تواند پیش بینی کند که کدام نوزاد برای این روش مراقبتی مناسب است. بطور مثال در نوزادان با وزن تولد بیشتر یا مساوی ۱۸۰۰ گرم اگر وضعیت نوزاد تثبیت شده باشد، می ­توان بلافاصله بعد از تولد مراقبت آغوشی را انجام داد.

رتینوپاتی (مشکلات شبکیه) نارسی Retinopathy Of Prematurity(ROP)

رتینوپاتی نارسی یا ROP بیماری عروق شبکیه در نوزادان نارس می­ باشد و به دلیل رشد غیر طبیعی رگ ­های خونی در شبکیه نوزادان نارس می تواند به طیف وسیعی از اختلالات بینایی از نقائص قابل اصلاح در حدت بینائی تا جدا شدن شبکیه و کوری منجر گردد. این بیماری در اغلب موارد قابل پیشگیری و درصورت انجام معاینات غربالگری و تشخیص به موقع قابل درمان است. درصورت عدم تشخیص به موقع، بیماری پیشرونده بوده و به سرعت منجر به نابینائی می­ گردد. اقدامات درمانی در مراحل اولیه بیماری اثر بخش تر است ولی در مراحل انتهایی بیماری، درمان بسیار مشکل و در بعضی موارد غیر ممکن می ­باشد.

نوزادان با سن بارداری ۳۴ هفته (۳۳ هفته و ۶ روز یا کمتر) یا کمتر و یا وزن تولد ۲۰۰۰ گرم یا کمتر، در معرض خطر رتینوپاتی نارسی می ­باشند و می ­بایست از نظر رتینوپاتی نارسی غربالگری شوند.

بهبود کیفیت مراقبت ­ها و پیامد­های نوزادی مبتنی بر شواهد (EPIQ ) Evidence-base Practice for Improvements in Quality

"رویکرد بهبود کیفیت مبتنی بر شواهد مراقبت ­ها و پیامدهای نوزادی براساس ده گام EPIQ "یک روش برای برنامه ­ریزی ارتقاء کیفیت خدمات مراقبت ­های سلامتی بوده و در همه سطوح ارائه خدمات از جمله مراقبت ­های نوزادی اعم از فرایند­های مراقبت­ های هنگام تولد تا زمان ترخیص در مراکز آموزشی درمانی دولتی و غیردولتی، در مراقبت ­های شیرخواران زیر ۲ ماه مطابق با برنامه مراقبت­ های ادغام یافته کودکان(بوکلت کودک سالم) قابل تبیین و ترویج می ­باشد.

این روش کمک می ­کند در فرصت های طلایی و غیر قابل تکرار دوره نوزادی خدمات مراقبتی با بیشترین کیفیت و بهترین اثربخشی انجام گردد و از تحمیل هزینه­ های سنگین مراقبت ­های بی ­کیفیت نامناسب جلوگیری نماید.

برنامه سلامت کودکان

اهداف کلی :

• افزایش امید زندگی سالم 

• ارتقای سلامت همه جانبه در ابعاد جسمی- روانی و اجتماعی

اهداف کمی :

• کاهش مرگ کودکان زیر ۵ سال 

• افزایش پوشش مراقبت ­های کودکان

کودک سالمWCC))Well Child Care

هدف این برنامه انجام مراقبت کودکان سالم و غربالگری استاندارد کودکان صفر تا پنج ساله از نظر مشکلات شایع این گروه سنی و جدا کردن کودکان سالم از کودکان به ظاهر سالم یا مستعد بیماری است که هنوز نشانه­ های بیماری در آن ها آشکار نشده است .

کودکان از نظر علائم و نشانه ­های خطر، وزن، قد، دور سر، تغذیه با شیرمادر، تغذیه تکمیلی و تغذیه از ۲ ماهگی تا ۵ سالگی، سلامت دهان و دندان، واکسیناسیون، دریافت مکمل ­ها و آزمایشات، غربالگری، ارزیابی، طبقه ­بندی و در صورت نیاز ارجاع می­ شوند. اجرای این برنامه ابتدا از سال ۱۳۸۴ در کلیه مراکز خدمات جامع سلامت، پایگاه­ های سلامت و خانه ­های بهداشت استان آغاز گردید. در سال ۱۳۹۶ بسته خدمتی مربوطه به روزرسانی شده و در شهرستان ­های پایلوت (نهاوند) اجرا گردید. در سال ۱۳۹۹ بعد از ابلاغ اداره کودکان به سایر شهرستان­ ها نیز گسترش یافت.

تغذیه با شیرمادر(BF) Breast Feeding

تغذیه با شیر مادر یکی از استراتژی ­های امنیت غذایی کودکان و بخش مهمی از شیوه زندگی سالم و نیز یکی از راهکارهای کاهش مرگ و میر کودکان می­ باشد. شیرمادر در پیشگیری از ابتلا به بیماری ­ها و مرگ و میر شیرخواران و تامین سلامت آنان نقش به سزایی دارد .

نهضت جهانی راه ­اندازی بیمارستان­ های دوستدار کودک در سال ۱۹۸۹ توسط سازمان جهانی بهداشت و یونیسف برای ارتقاء میزان تغذیه با شیرمادر معرفی گردید و در بسیاری از زایشگاه ها و بخش ­های زنان و زایمان به اجرا درآمد که موجب کاهش سوءتغذیه و عفونت و در نتیجه کاهش ابتلا به بیماری ­ها و مرگ و میر کودکان گردیده است. هدف کلی این نهضت، تغییر روند تغذیه با شیر مصنوعی در سراسر دنیا از طریق حفظ، حمایت و ترویج تغذیه با شیرمادر می ­باشد، زیرا گسترش تغذیه مصنوعی حاصلی جز افزایش بیماری­ های اسهالی، عفونت ­ها، سوء تغذیه و مرگ کودکان نداشت.

رشد و تکامل همه جانبه کودکان Early Child Development (ECD)

دوران کودکی خصوصاً سال ­های اولیه زندگی، حیاتی­ ترین مرحله‌ تکامل شخصیت و پرورش توانایی‌ ها و استعدادهای انسان است و نیازمند برنامه ریزی با رویکردی جامع می ­باشد. در رویکرد جامع مورد نظر، خانواده اولین و اصلی­ترین مسئول وضعیت زندگی کودک است. اما از آنجا که خانواده به تنهایی توانایی­ های لازم برای پشتیبانی از کودک و تأمین کلیه نیازهای رشد و تکامل کودک را ندارد، سیاستگذاران باید سیاست ­ها و برنامه های لازم برای افزایش آگاهی و مهارت افراد خانواده و مراقبان کودک را تدوین و اجرا نمایند. بر اساس سند ملی رشد و تکامل همه­ جانبه دوران ابتدای زندگی، سازمان­ های ذیربط باید به صورت یکپارچه و بر اساس توصیف و تحلیل وضعیت موجود، منابع و امکانات را برای اجرای برنامه ملی رشد و تکامل همه­ جانبه دوران ابتدای کودکی بسیج نمایند.

باتوجه به اهمیت تکامل اوان کودکی و به منظور شناسایی و مداخله زودرس اختلالات تکاملی کودکان و ارتقای توان ذهنی شیرخواران، ارزیابی تکاملی قسمتی از معاینات روتین هر کودک سالم است تا از نظر تکاملی غربالگری شوند.، از سال ۹۱ جهت تمام کودکان در یک سالگی پرسشنامه ASQ تکمیل می ­شود و در صورتی که کودکی نیازمند ارجاع باشد به پزشک مرکز خدمات جامع سلامت ارجاع می ­شود و سپس به پزشک معین تکامل ارجاع می گردد و تست ­های تشخیصی مورد نیاز برای کودک انجام می ­شود که یکی از تست­ های تشخیصی، تست بیلی است که از سال ۱۳۹۵ در کشور انجام می ­شود.

از سال ۱۳۹۲ کلینیک غربالگری تکامل به منظور شناسایی، ارزیابی و اقدامات تخصصی و پیگیری کودکان دچار تاخیر تکامل در استان در کلینک سلامت خانواده شروع به کار کرد و به دنبال آن و پیگیری­ ها و هماهنگی با سطوح مختلف، مرکز جامع تکامل در بیمارستان فرشچیان سینا در خرداد ماه ۹۵ افتتاح گردید تا کودکان دارای تاخیر تکامل در این مرکز از خدمات بیشتری برخوردار گردند.

درسال ۹۹ بعد از برگزاری جلسات متعدد هماهنگی با اداره کودکان، شیوه نامه برنامه مدیریت اختلالات طیف اوتیسم تدوین شد و کارگاه های آموزشی برنامه مدیریت اختلالات طیف اوتیسم توسط معاونت بهداشتی دانشگاه با همکاری معاونت تحقیقات و فناوری، دانشکده توانبخشی و اساتید کشوری در آبان و آذر ماه برای گروه های هدف به صورت مجازی برگزار شد. به صورت پایلوت در شهرستان همدان و نهاوند اجرایی شد.

مانا( مراقبت ادغام یافته کودک بیمار) Integrated Management Of Childhood Illness(IMCI)

مانا راهبردی است ادغام یافته برای تشخیص و درمان عمده ترین بیماری های دوران کودکی که بیشترین میزان ابتلا و مرگ و میر را سبب می شوند. گروه هدف مانا کودکان زیر ۵ سال هستند که بیشترین بار مرگ بیماری های دوران کودکی را در بر می­ گیرد .

اهداف اصلی مانا عبارتند از:

• کاهش موارد مرگ، دفعات و شدت بیماری و ناتوانی (پیشگیری و کاهش بروز بیماری یا مرگ ناشی از شایع ترین بیماری های کودکان)

• بهبود رشد و تکامل در کودک (ارتقاء سلامت کودک)

در سال ۱۳۹۶ بسته خدمتی کودک بیمار به روزرسانی شد و در شهرستان­ های پایلوت (نهاوند) اجرا گردید. در سال ۱۴۰۰ بعد از ابلاغ اداره کودکان به سایر شهرستان­ ها نیز گسترش یافت.

برنامه پیگیری کودکان بیمار پرخطر Medical care monitoring center(MCMC)

این برنامه برای کاهش مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال و ارتقاء سطح سلامت کودکان می باشد و لازم است تا همگام با تغییرات ساختاری و اجرایی در نظام سلامت و پیشرفت دانش فناوری اطلاعات، به عنوان یک مداخله موثر مشارکت بین بخشی و دسترسی بیشتر به داده های سلامت برای ارائه دهندگان خدمات بهداشتی ایجاد شود.

به این منظور اداره سلامت کودکان با هماهنگی و همکاری سازمان اورژانس کشور، دسترسی معاونت های بهداشتی دانشگاه ها به سامانه مرکز هدایت و پایش داده های مراقبت های درمانیMCMC را فراهم آورده است تا از این طریق از داده های مربوط به کودکان بیمار بستری شده در بیمارستان ها برای پیگیری وضعیت و اصلاح فرآیندهای تشخیصی درمانی و بهداشتی در این کودکان استفاده شود.

اقدامات پیگیری در جهت بهبودی، کاهش مدت بستری و رفع مشکلات در مسیر یا ادامه درمان کودک در صورت نیاز انجام می شود. این اقدامات باید بر اساس نوع و سطح مداخله در هر مرحله از درمان با همکاری کارشناس کودکان در حوزه درمان، کارشناس مرگ داخل بیمارستانی و کارشناسان بهداشت دانشگاه و شهرستان انجام شده و در سامانه MCMC فرم ثبت اطلاعات ثبت شود.

نظام کشوری مرگ کودکان زیر ۵ سال

در میان شاخص ­های مختلف مرگ و میر، شاخص مرگ و میر کودکان تعیین­ کننده بسیار مناسبی برای سطح توسعه یافتگی جوامع است چرا که اولا تحت تاثیر گروه ­های سنی قرار ندارد و از سوی دیگر در بسیاری از موارد، علل تعیین کننده مرگ و میر در سنین کودکی مربوط به شرایط زندگی است که نوزادان در آنجا به دنیا آمده و پرورش یافته است. شدت و ضعف این عوامل موجب بروز و شیوع مرگ و میر و یا کنترل آن­ ها می گردد. عوامل موثر بر مرگ و میر کودکان به دو دسته ­اند، یا بطور مستقیم بر مرگ و میر اثر می­ گذارند یا شرایط و زمینه را برای بروز عوامل دسته اول مهیا می کنند. از سوی دیگر مرگ و میر کودکان به شدت تحت تأثیر مجموعه­ ای از متغیرهای اقتصادی ـ اجتماعی، فرهنگی، جمعیتی، ژنتیکی و پزشکی ـ بهداشتی و غیره می­ باشد. بنابراین بررسی تک تک عوامل بطور مجزا ره به جایی نخواهد برد. به عنوان مثال می توان به اختلاف در وضعیت بهداشت عمومی مادر، مراقبت ­های ویژه در دوران حاملگی و پس از زایمان، تغذیه و بهداشت در دوران کودکی و... اشاره نمود که باعث به وجود آمدن اختلاف در سطح مرگ ومیر کودکان در میان جوامع، اقوام و خانواده­ های مختلف می ­شود.

هدف اصلی نظام مراقبت مرگ کودکان ۵۹-۱ ماهه کشور:

• بررسی عوامل قابل اجتناب مرگ کودکان

• استخراج مداخلات از اطلاعات نظام مراقبت مرگ در دانشگاه

• برنامه­ ریزی برای پیشگیری و کنترل موارد شایع مرگ کودکان ۵۹-۱ ماهه

مراکز مجری برنامه

مراکز خدمات جامع سلامت شهری، مراکز خدمات جامع سلامت شهری روستایی، پایگاه شهری خدمات جامع سلامت، پایگاه روستایی خدمات جامع سلامت، خانه های بهداشت

سلامت میانسالان

اهمیت برنامه

گروه سنی ۵۹-۳۰ سال میانسال اطلاق می ­شود که بر اساس سرشماری سال ۹۵ میانسالان ۳۷.۷% از جمعیت کل استان را به خود اختصاص داده­ اند. از یک سو به دلیل روند رو به رشد جمعیت میانسال و سالمند و افزایش تعداد میانسالان کشور و از سوی دیگر با توجه به این که اکثر گروه­ های مولد و شاغل که مسئولیت اجتماعی بر عهده دارند در این گروه سنی قرار دارند، توجه به سلامت آنان از بعد اقتصادی و تولیدی اهمیت ویژه ای دارد. شیوه زندگی این گروه سنی تاثیر مستقیم و غیر مستقیم در دیگر گروه ­های سنی و گروه­ های هدف سایر برنامه­ های بهداشتی دارد، بنابراین برنامه­ ریزی برای سلامت میانسالان، از بسیاری از عوارض و پیامدها در جامعه پیشگیری خواهد کرد. امروزه تلاش جهت کاهش مرگ و میر ناشی از بروز بیماری ­ها و ناتوانی ­های این دوران یکی از اهداف بهداشتی کشور است. در این عرصه آموزش شیوه صحیح زندگی، تغذیه سالم، فعالیت بدنی، غربالگری بیماری ­ها و سرطان ­ها جایگاه ویژه ­ای دارد. آشنایی با تغییرات جسمی، روحی و روانی در طی دوره­ های مختلف زندگی به ویژه در زنان، به آنان کمک می­ کند که بدانند چه چیزی در انتظار آن ­هاست و بتوانند با آمادگی بیشتری خود را با این تغییرات تطبیق دهند و از زندگی خود به اندازه کافی لذت ببرند. زنان و مردان در برخورداری از سلامت و بهداشت به یک اندازه محق هستند و آموزش و ارائه مراقبت­­ های بهداشتی پیشگیرانه در کل زندگی اهمیت دارد. برنامه ­­ریزی و اقدام جهت آموزش و مراقبت میانسالان حداقل تلاشی است که می­ توان برای سلامت آنان انجام داد.

روند اجرای برنامه سلامت میانسالان در استان همدان

از آذر ماه ۸۷ کلیه مراکز بهداشتی درمانی شهری و روستایی در شهرستان اسد­آباد ارائه خدمت یائسگی به زنان ۵۹-۴۵ ساله را شروع کردند. از دی ماه ۹۰ و پس از برگزاری کارگاه استانی مراقبت یائسگی و نیز فراهم نمودن سایر مقدمات و شرایط، مراکز بهداشتی درمانی روستایی و شهری روستایی در شهرستان همدان به عنوان پایلوت دوم فعالیت خود را آغاز نمودند. از نیمه دوم سال ۹۲ نیز مراکز بهداشتی درمانی شهری در شهرستان همدان ارائه خدمات سبا را آغاز کردند. از سال ۹۲ کلیه مراکز بهداشتی درمانی مجری برنامه در شهرستان­ های همدان و اسدآباد و نیز تعدادی از مراکز منتخب در سایر شهرستان­ ها آموزش و مشاوره فعالیت بدنی برای زنان و مردان ۵۹- ۲۵ ساله را آغاز نمودند.

در خرداد ماه سال ۹۴ کارگاه اجرایی سبا برای کلیه شهرستان ­ها در معاونت بهداشتی استان برگزار گردید و مقرر گردید کلیه مراکز بهداشت از تیرماه اقدام به برگزاری کارگاه نموده و اجرای برنامه را آغاز کنند. همچنین مقرر شد که خدمات سما در حاشیه شهرها اجرا و به تدریج در سطح شهرستان ­ها و به صورت عمومی در فراخوان خانواده­ ها در قالب خدمات ادغام یافته گروه ­های سنی اجرا گردد. از ابتدای سال ۹۵ مراقبت مردان میانسال در کلیه مراکز بهداشت تابعه آغاز شد و بدین ترتیب برنامه سلامت میانسالان تعمیم یافت و مقرر شد کلیه زنان و مردان میانسال مشمول این مراقبت قرار گیرند.

در نیمه دوم سال ۹۵ به دنبال ادغام بیماری ­­های غیر واگیر در قالب گروه ­های سنی در نظام شبکه و پس از شرکت در کارگاه­ های کشوری، کارگاه­ های استانی و متعاقب آن کارگاه ­های آموزشی برنامه خدمات نوین سلامت در شهرستان ­های تابعه برگزار شد. در نیمه دوم اسفند ۹۵ یک مرکز منتخب در هر شهرستان اجرای برنامه خدمات نوین را آغاز نموده و پس از پایش گروهی اعضای کمیته استانی و مشخص شدن نقاط ضعف و مشکلات برنامه، از نیمه دوم اردیبهشت ۹۶ کلیه مراکز خدمات جامع سلامت و پایگاه­ ها و خانه ­های بهداشت تابعه، خدمات نوین سلامت را به گروه هدف ارائه می ­نمایند. آموزش شیوه زندگی سالم به گروه هدف طبق روال قبل ادامه دارد. از سال ۹۶ جهت کاهش میزان مرگ زودرس، آموزش گروه هدف و حساس ­سازی ارائه­ دهندگان خدمت در جمع ­آوری آمار، علل و تحلیل مرگ زودرس در حال انجام است.

اهداف

۱.افزایش امید زندگی سالم

• کاهش میزان مرگ۷۰-۳۰سال به مقدار۱۰% تا پایان برنامه ششم

۲.ارتقای سلامت همه ­جانبه در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی

• افزایش پوشش مراقبت گروه­ های سنی به میزان ۳۰% جمعیت میانسالان در هر سال 

خدمات برنامه سلامت میانسالان

• مراقبت ادغام یافته سلامت میانسالان در زنان و مردان ۵۹-۳۰ساله شامل تن ­سنجی، ارزیابی الگوی تغذیه و فعالیت ­بدنی، غربالگری دخانیات و سوء­ مصرف مواد، غربالگری سلامت روان و غربالگری سرطان­ های رایج 

 • آموزش شیوه زندگی سالم شامل فعالیت­ بدنی، تغذیه، پیشگیری از استعمال دخانیات، سلامت روان، خود­ارزیابی و خود­مراقبتی

سلامت سالمندان

بند۷سیاست­ های جمعیتی ابلاغی مقام معظم رهبری:

"فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان و ایجاد شرایط لازم برای تامین سلامت و نگهداری آنان درخانواده و پیش ­بینی ساز و کار لازم برای
­بهره مندی از تجارب و توانمندی ­های سالمندان در عرصه ­های مناسب "

هدف کلی برنامه حفظ، تامین و ارتقاء سلامت سالمند بهبود شیوه زندگی سالم در دوران سالمندی و ترویج سالمندی پویا می­ باشد.

انواع خدمات برنامه سلامت سالمندان

مراقبت ادغام ­یافته سلامت سالمندان : برنامه جامع مراقبت از سالمند به صورت یک برنامه با عنوان مراقبت ­های ادغام ­یافته و جامع سالمندی ویژه پزشک و غیر­ پزشک طراحی شده است. مراقبت ­های ادغام ­یافته و جامع به مفهوم استفاده از عوامل خطر و نشانه­ های بالینی ساده ادغام­ یافته و جامع در سطح استفاده ­کننده از خدمت است. در این مدل از حداقل عوامل خطر و نشانه­ های بالینی کلیدی برای شناسایی زودرس بیماری، درمان مناسب و ارجاع به ­موقع استفاده می­شود.

دراین راستا زمانی که سالمند به دنبال فراخوان به مراکز ارائه ­دهنده خدمت مراجعه می­کند، خدمات توسط مراقبین سلامت/ بهورزان به وی ارائه شده و جهت بررسی­ ها و مراقبت ­های تکمیلی به پزشک ارجاع می ­گردد. در پایان ارائه مراقبت­ ها چنان چه برای سالمند احتمال ابتلا به یک یا چند بیماری وجود داشته باشد، سالمند از مراقبت­ های سطوح بالاتر بهره ­مند می ­گردد و در چرخه ارجاع قرار می­ گیرد و اگر سالمند مبتلا به بیماری نباشد در چرخه مراقبت دوره ­ای قرار می­گیرد.

ترویج شیوه زندگی سالم در سالمندی : این برنامه شامل ارائه و آموزش توصیه ­ها و مجموعه نکاتی ساده و مفید به منظور کاهش شیوع و تاثیر مشکلات بهداشتی، ارتقای سلامت، تطابق با عوامل استرس ­زای زندگی و بهبود کیفیت آن می ­باشد. با رعایت این نکات خـــطر ابــتـلا به بـسیاری از بـیماری ­ها کاهـــش یافته، سالمندان را برای داشتن یک زندگی شاداب کمک نموده و زمینه ­های مشارکت سالمندان در فعالیت ­های اجتماعی را فراهم خواهد کرد.

هدف برنامه شیوه افزایش جمعیت سالمند با رفتارهای سالم بوده و می ­تواند جامعه را بهره ­مند از سالمندانی کند که به جای بیماری، از کار افتادگی، وابسته بودن و تنهایی، از سلامت، کارایی، استقلال، مولد بودن و مشارکت اجتماعی برخوردار باشند.

شناسایی و اجرای برنامه سالمندان بسیار پرخطر

مهمترین مرحله برای کار با سالمندان، ارزیابی است. ارزیابی فرآیندی خطی و مقطعی نیست و باید در تمام مراحل خدمت رسانی بصورت مستمر انجام شود. ارزیابی فرآیندی است که به صورت گام به گام و از طریق بررسی، شناسایی، اندازه ­گیری، تشریح مشکل، طبقه بندی و تشخیص انجام می­شود. ارزیابی پیشنهادی برای سالمندان باید در حوزه­ های سلامت و رفاه روانی، جسمی، اجتماعی، عملکردی، شناختی و محیط فیزیکی باشد و ممکن است مراقب سلامت ارزیابی را به تنهایی یا با مشارکت سایر کارشناسان نظام سلامت و رفاه مثل کارشناس سلامت روان، مددکار اجتماعی، تیم درمان، اعضای خانواده و یا گروه­ های داوطلب ( هلال احمر، بسیج، سازمان ­های مردم نهاد و گروه­ های جهادی، دانشجویان و ... ) و سایر سازمان­ ها و نهادهای دولتی و خصوصی مرتبط انجام دهد.

• غربالگری شفاهی (تماس تلفنی) خانوار دارای سالمند و شناسایی سالمندان پر خطر
• طبقه بندی سالمندان از نظر میزان خطر
• ارزیابی اولیه تلفنی از سالمندان پرخطر
• مراجعه به منازل و ویزیت در منزل توسط مراقب سلامت یا پرستار ( همکار مراقب غیر پزشک )
• هماهنگی جهت ویزیت پزشک / کارشناس سلامت روان / تغذیه در موارد نیاز بر اساس نظر مراقب سلامت